ساز و کار فروش تعهدی در بورس

فروش تعهدی چیست؟

آشنایی با ساز و کار فروش تعهدی

نخستین نشست آموزشی آشنایی با سازو کار فروش تعهدی با حضور علی صحرایی مدیرعامل بورس تهران و مدیران عامل شرکت‌های کارگزاری دوشنبه ۲۳ دی در بورس تهران برگزار شد.

نخستین نشست آموزشی آشنایی با سازو کار فروش تعهدی با حضور علی صحرایی مدیرعامل بورس تهران و مدیران عامل شرکت‌های کارگزاری دوشنبه ۲۳ دی در بورس تهران برگزار شد.

به گزارش سنا، به نقل از روابط عمومی بورس تهران یکی از برنامه‌های توسعه‌ای بورس تهران در سال جاری طراحی ساز و کاری مشابه با فروش استقراضی بوده که به دلیل ملاحظات فقهی «فروش تعهدی»

جایگزین الگوی متعارف فروش استقراضی شده است.قرارداد فروش تعهدی، قراردادی است بین متقاضی و مالک جهت فروش تعهدی که متقاضی به وجه الزام آوری، خرید مثل اوراق بهادار فروخته شده را بنا به درخواست مالک در هر زمان تا سررسید، خارج از دوره تنفس تعیین شده در مشخصات قرارداد، برای مالک تعهد می‌کند. همچنین، مالک به وجه الزام آوری به متقاضی وکالت می‌دهد تا از طرف وی نسبت به خرید مثل اوراق بهادار در هر زمان تا سررسید به تشخیص خود اقدام کند.

فروش تعهدی تعریف شده در بورس تهران مبتنی بر قرارداد وکالت بوده و مالک (دارنده اوراق بهادار) مشخصات اوراق بهادار قابل فروش تعهدی را در سامانه‌ای تحت عنوان سامانه تأمین که کارگزار در اختیار وی قرار داده ثبت می‌کند. متقاضیان ساز و کار فروش تعهدی در بورس نیز به واسطه کارگزار خود، از اوراق بهادار موجود جهت انجام معاملات فروش تعهدی آگاهی پیدا می‌کنند. ثبت مشخصات اوراق بهادار جهت فروش تعهدی در سامانه تأمین توسط مالک اوراق بهادار و ثبت سفارش فروش تعهدی توسط متقاضی، به منزله قبول مفاد قرارداد فروش تعهدی است.

بورس تهران با هدف افزایش نقدشوندگی، گردش بهینه و موثر منابع مالی موجود در بازار سرمایه و در راستای تأثیرگذاری و ارتقاء حداکثری متغیرهای کلان اقتصادی تاکنون با بررسی و مطالعه رویه اجرایی مدل متعارف معاملات فروش استقراضی و مدل‌های جایگزین و تهیه دستورالعمل، رویه‌ها، فرم‌ها، قراردادهای مربوطه و . اقدامات موثری در این زمینه انجام داده است. با توجه به راه‌اندازی قریب‌الوقوع این ساز و کار معاملاتی طی یک ماه آینده، معاونت بازار شرکت بورس اوراق بهادار تهران اولین جلسه آموزشی خود را با حضور مدیران عامل شرکت ­های کارگزاری برگزار کرد. در این جلسه ضمن ارایه خلاصه‌ای از اقدامات انجام گرفته، مزایای راه‌اندازی این ابزار برای بازار سرمایه اعلام و سازو کار معاملاتی و تسویه آن تشریح شد.شایان ذکر است در راستای آشنایی هرچه بیشتر فعالان و سرمایه‌گذاران با این سازو کار معاملاتی، بورس تهران درصدد برگزاری جلسات تخصصی در سطوح مختلف کارگزاران، سایر نهادهای مالی و همچنین اصحاب رسانه است.

استفاده از سازوکار فروش تعهدی در بازار سهام رسما آغاز شد

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، مراسم رونمایی از سازوکار فروش تعهدی روز گذشته(4 اسفند) با حضور علی صحرایی مدیرعامل بورس اوراق بهادار تهران، حسن امیری معاون نظارت بر بورس‌ها و ناشران سازمان بورس و امیر هامونی مدیر عامل فرابورس به‌صورت آنلاین در سالن آمفی تئاتر ساختمان جدید شرکت بورس برگزار شد.

در ابتدای این مراسم علی صحرایی ضمن تشکر از حضار محترم با اشاره به لغو مراسم حضوری به دلیل شرایط موجود و حفظ رعایت سلامت و بهداشت شهروندان و اجرای مراسم به صورت نمادین در فضای مجازی گفت: سازوکار فروش تعهدی در راستای سلسله ابزارهای نوین بازار سرمایه که بورس تهران هم در آن مشارکت داشته شروع شده است، چنانچه در سال گذشته ابزار آتی سبد سهام و کارکرد آتی شاخص را داشتیم و در سال قبل از آن اختیار معاملات راه اندازی شد و امسال هم ابزار فروش تعهدی را به بازار سرمایه اضافه می کنیم که با اضافه شدن این ابزار جعبه ابزارهای کلاسیک بازار سرمایه کامل خواهد شد.

مدیر عامل بورس اوراق بهادار تهران افزود: لازم می دانم که از تمام اهالی بازار سرمایه و خارج از بازار سرمایه که در فراهم آوردن این ساز و کار و بستر مقرراتی آن کمک و اهتمام ویژه داشته اند تشکر کنم و به ویژه از شخص ریاست محترم و اعضای هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار که ضمن طرح و پیشنهاد ایده ساز و کار فروش تعهدی، بستر لازم مقرراتی را برای اجرای آن فراهم کردند، همچنین تشکری ویژه از اعضای محترم کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار دارم که پویایی فقه شیعه را در این ابزار به نمایش گذاشتند.

صحرایی ضمن قدردانی از حوزه‌های مختلف برای اجرایی و عملیاتی شدن این ابزار در بازار سرمایه گفت: سازوکار فروش تعهدی که در دنیا به نام فروش استقراضی یا Short Selling شناخته شده است و در بیشتر بورس‌های دنیا به جز منطقه ما مورد استفاده قرار می‌گیرد، معاملات آن در بورس‌هایی مانند بورس شن زن که 800 نماد از 2000 نماد آن از عملیات فروش استقراضی استفاده کرده و در سال 2018 بنا بر آمارهای ارائه شده 16درصد معاملات بورس شن زن از طریق سازوکار فروش استقراضی انجام شده، همچنین در بورس های تایلند و بخصوص ژاپن که در سال 2020 پنج درصد معاملات از طریق همین سازوکار انجام شده است.

صحرایی ادامه داد: عمده تفاوت موجود این ابزار با دیگر ابزارهای مالی در این است که تاکنون در بازار سرمایه ایران از محل افزایش قیمت دارایی‌های مالی سرمایه‌گذاران منتفع می‌شدند و حال با سازوکار فروش تعهدی علاوه بر پوشش ریسک، امکان انتقاع و سودآوری از محل ریزش قیمت سهام و دارایی مالی موردنظر نیز که تحت این سازوکار است، وجود دارد.

معاون نظارت بر بورس‌ها و ناشران سازمان بورس نیز در مراسم رونمایی از ابزار فروش تعهدی با اشاره اینکه از مهم‌ترین اهداف راه‌اندازی ابزار فروش تعهدی، بهبود وضعیت نقدشوندگی سهام در بازار سرمایه کشور است، گفت: در حال حاضر موقعیت بسیار مناسبی در بازار سهام تشکیل شده و شرکت‌ها باید از این فرصت در جهت دستیابی به سودآوری بیشتری استفاده کنند.

حسن امیری اضافه کرد: در این میان یکی از مهمترین موارد این است که شرکت‌هایی که در گذشته عرضه اولیه سهام داشتند، مجدد اقدام به عرضه اولیه سهام خود کنند. به این ترتیب نقدشوندگی سهم افزایش خواهد یافت و هم کرسی هیات مدیره در شرکت حفظ می‌شود.

وی در ادامه افزود: در حال حاضر شاهد ورود نقدینگی جدید و مناسبی به بازار هستیم. نکته مهم در این میان این است که شرکتها و سهامداران عمده از فرصت ایجاد شده استفاده کنند و شرکتها را توانمند کنند.

این مقام مسئول در ادامه یکی از راهکارهای مناسب را افزایش سرمایه عنوان کرد و افزود: با توجه به نقدینگی موجود در بازار افزایش سرمایه شرکتها صورت گیرد و شاهد تداوم سودآوری شرکتها باشیم. به عبارت دقیق‌تر بحث افزایش سرمایه امکان خوبی برای تداوم سودآوری و افزایش سودآوری شرکت‌ها به دنبال دارد.

امیری ادامه داد: در این راستا افزایش سرمایه از طریق سلب حق‌تقدم و صرف سهام یکی از مهمترین موارد خواهد بود. برای عملیاتی شدن این موضوع در یک ماه گذشته جلساتی برگزار شدو برخی شرکتها اعلام آمادگی برای استفاده از این نوع افزایش سرمایه دارند. این امر سبب می‌شود تا منابع به‌طور مستقیم به شرکتها تزریق شود و به تبع منابع خوبی و به سرعت وارد شرکتها خواهد شد.

امیری افزایش سهام شناوری از یکی دیگر از موارد عنوان کرد و افزود: فرصت ایجاد شده سبب خواهد شد شرکت‌ها تعهد خود را در زمینه افزایش سهام شناوری و رسیدن به حد نصاب ها رعایت کنند.

وی در ادامه عرضه اولیه مجدد شرکت ها را نیز مدنظر قرار داد و گفت: همچنین شرکت‌های فعال در بازار می‌توانند از این امکان هم استفاده کنند که بازهم عرضه اولیه مجدد داشته باشند. به‌طوری‌که بنگاه‌هایی که قبلاً عرضه اولیه شدند با روش بوک بیلدینگ مجدد عرضه شوند. این امر سبب می‌شود تا هم کرسی هیات مدیره حفظ شود و هم میزان سهام شناوری شرکتها افزایش یابد.

معاون نظارت بر بورس‌ها و ناشران سازمان بورس در ادامه با اشاره به اینکه سازمان بورس همواره 2 کارکرد مهم را در طراحی و راه‌اندازی ابزارها از جمله افزایش شفافیت و بهبود نقدشوندگی را مد نظر دارد؛ در زمینه شفافیت طی دو سال گذشته با همکاری ناشران، اطلاع‌رسانی به‌موقع، بسیار بهتر شده است اما از آنجا که شفافیت حد و مرز ندارد تلاش داریم علاوه بر انتشار به موقع اطلاعات روی کیفیت گزارش‌دهی نیز کار کنیم و از برنامه‌های سال آینده سازمان بورس تمرکز روی این موضوع است.

وی افزود: در خصوص نقدشوندگی نیز با اصلاحاتی که طی سال‌های گذشته در دستورالعمل‌ها اتفاق افتاده است روند بسته و بازگشایی نمادها بهبود یافته و شاهد توقف طولانی‌مدت نمادها نیستیم. با فروش تعهدی وضعیت مناسب‌تری در زمینه نقدشوندگی خواهیم داشت.

به گفته امیری، در حال حاضر هدف از آغاز به کار این ابزار با 8 نماد این است که هم سرمایه‌گذاران با این روش آشنا شوند و هم اصلاحات لازم روی فروش تعهدی به مرور انجام شود.

مدیرعامل فرابورس ایران نیز در این مراسم در زمینه آغاز به کار فروش تعهدی در بازار سهام گفت: ابزارهای مالی اسلامی طی چندین سال توسط ارکان بازار سرمایه راه اندازی شده و به رونق رسیده و جزو ابزارهای تمدن ساز قرار گرفته است.

امیر هامونی اضافه کرد: حال ساز و کار فروش تعهدی در بورس امروز شاهد آغاز به کار یکی از جدیدترین این ابزار یعنی فروش تعهدی هستیم. یکی از ویژگی های ابزارها فروش تعهدی این است که تنها مختص سهم نیست بلکه اوراق را نیز شامل می‌شود.

به گفته این مقام مسئول، این ابزار می‌تواند ابزاری مناسب در زمینه پیش بینی روندهای افزایش نرخ سود در بازار بین بانکی، بازار صکوک درنظر گرفته شود و به عنوان ابزاری مناسب در کمک به صندوق های سرمایه گذاری باشد.

وی در ادامه با اشاره به اینکه تلاش شد که نمادی از بازار پایه نیز در این ابزار قرار گیرد، گفت: در بازار پایه هم این فرصت را داریم تا از این ابزار استفاده شود و به زودی نمادی از بازار پایه به این فهرست اضافه خواهد شد.

ساز و کار فروش تعهدی در بورس

مدیرعامل بورس تهران از راه اندازی فروش تعهدی بر روی ۸ نماد بورسی و فرابورسی، تکمیل جعبه ابزار کلاسیک بازار سرمایه و امکان کسب سود سهامداران از محل ریزش قیمت سهام تحت این ساز و کار خبر داد.

به گزارش پایگاه خبری بورس پرس، علی صحرایی در آئین رونمایی از سازوکار فروش تعهدی اظهار داشت: در راستای سلسله ابزارهای نوین بازار سرمایه سازوکار فروش تعهدی راه‌اندازی شد. سال گذشته آتی سبد سهام با کارکرد شاخص و سال قبل از آن اختیار معاملات رونمایی شده بود و حال با این سازوکار جدید معاملاتی جعبه ابزار کلاسیک بازار سرمایه تکمیل شد.

وی افزود: در اغلب بورس‌های دنیا فروش تعهدی تحت عنوان فروش استقراضی کارکرد دارد. در بورس شنزن 800 نماد از 2000 نماد مورد معامله تحت سازوکار فروش استقراضی هستند و در سال 2018 حدود 16 درصد از معاملات این بورس از طریق سازوکار فروش استقراضی صورت می گرفت.

این مقام مسئول با بیان اینکه بورس ژاپن نیز در ژانویه 2020 حدود 5 درصد از معاملات را از طریق این سازوکار انجام می داد، ادامه داد: سرمایه‌گذاران تاکنون در بازار سرمایه ایران از محل افزایش قیمت دارایی‌های مالی منتفع می‌شدند و حال با سازوکار فروش تعهدی علاوه بر پوشش ریسک، امکان انتفاع و سودآوری از محل ریزش قیمت سهام و دارایی مالی موردنظر نیز که تحت این سازوکار است، وجود دارد.

صحرایی کارکرد اصلی این ابزار را کمک به نقدشوندگی بازار عنوان کرد و توضیح داد: استفاده از سود در کاهش قیمت‌ها و نیز ابزار پوشش ریسک دو مولفه اصلی این ابزار هستند که البته این موضوع به نگاه مالک سهام باز می گردد. فروش تعهدی امروز با ۵ نماد در بورس تهران و ۳ نماد در فرابورس شروع می شود. از این طریق طرف‌های عرضه و تقاضا به یکدیگر نزدیک می‌شوند و بازار می تواند قیمت‌ها را با پشتوانه بیشتری تصویب کند.

بنابراین گزارش، امروز علاوه بر 5 نماد بورسی بانک تجارت، سرمایه گذاری سایپا، ماشین سازی اراک، ملی مس و سیمان فارس خوزستان، سه شرکت فرابورسی هلدینگ صنایع معدنی خاورمیانه (میدکو ) ، بیمه پاسارگاد و سرمایه گذاری مس سرچشمه هم مشمول فروش تعهدی شدند.

فروش استقراضی یا Short Selling چیست؟

در بورس ایران علی‌رغم تلاش‌های انجام شده برای ارتقا کارایی و کیفیت در مقایسه با بورس‌های جهانی، همواره خلا برخی از ابزارها وجود داشته است. یکی از آن موارد این‌ است که در بازار سهام ایران برخلاف سایر کشورها تنها می‌توان از رشد قیمت سهام سود کرد.

به این‌صورت که پیش‌بینی می‌شود که قیمت سهمی در آینده افزایش خواهد یافت یا به عبارتی سهمی ارزنده‌تر از قیمت فعلی است. در نتیجه با خرید و در نهایت افزایش قیمت سهم سود کسب می‌شود. اما در بورس بسیاری از کشورهای جهان، به ویژه بورس‌های پیشرفته ابزاری تحت عنوان فروش استقراضی وجود دارد که در آن نزول قیمت سهم هم می‌تواند سود به همراه داشته باشد.

فروش استقراضی (Short Selling) چیست؟

در بورس‌های جهانی، یک ابزار یا روش سرمایه گذاری تحت عنوان فروش استقراضی (Short Selling) وجود دارد. در فروش استقراضی می‌توان از نزول قیمت سهام سود کرد.
به این‌صورت که شخص پیش‌بینی می‌کند که قیمت سهام شرکتی بیش از اندازه رشد کرده و در آینده ساز و کار فروش تعهدی در بورس احتمالا نزولی خواهد شد. در این حالت سرمایه‌گذار بدون آنکه سهام آن شرکت را از قبل خریداری کرده باشد، می‌تواند سهام را از مالک آن قرض کند و پس از سپری شدن یک بازه زمانی همان تعداد سهم به علاوه بهره آن را به مالک پرداخت کند.

میزان بهره نیز از قبل مشخص می‌شود. در این‌صورت متقاضی از مابه‌تفاوت فروش سهم در قیمت بالاتر و خرید مجدد آن در ارقام پایین سود می‌کند. در این حالت بر اساس قرارداد قرض مالکیت به فروشنده منتقل می‌شود.

ساز و کار فروش استقراضی چیست؟

معمولاً فرآیند فروش استقراضی توسط کارگزاری‌ها انجام می‌شود. به این صورت که صاحبان سهام تعداد مشخصی از سهام خود را به متقاضیان قرض می‌دهند. برای این‌کار حتماً باید درخواست ارائه سهام برای فروش استقراضی به کارگزاری داده شود تا وارد وضعیت معاملاتی استقراضی ‌شوند. کارگزاران پس از شناسایی فرد متقاضی، سهام مالک را به متقاضی قرض می‌دهند.
پس از آن متقاضی نسبت به فروش سهام مالک اقدام می‌کند، مبلغ حاصل شده از فروش نزد کارگزار خواهد ماند. متقاضی علاوه بر مبلغ کسب شده از فروش سهام، موظف است مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد کارگزار محفوظ داشته باشد تا در صورتی که متقاضی سهام مالک را بازنگرداند از وجه تضمین استفاده شود.

در مدت زمان استقراض مبلغ ماحصل از فروش سهام توسط کارگزار سرمایه‌گذاری می‌شود و سود آن به مالک پس از کسر کارمزد کارگزار پرداخت می‌شود. در صورت تمایل مالک سهام و به منظور ایجاد انگیزش برای متقاضیان مبلغی از سود نیز به متقاضی تعلق پیدا می‌کند. پس از آن اگر پیش‌بینی متقاضی محقق شود و قیمت سهام کاهش پیدا کند همان تعداد سهم را مجدد خریداری و تحویل مالک می‌دهد و در نتیجه مابه تفاوت آن سودی برای متقاضی است. اما اگر قیمت سهم افزایش پیدا کند، متقاضی باید همان تعداد سهم را در قیمتی بالاتر بخرد و تحویل مالک دهد، پس در این‌ صورت زیان می‌کند.

فروش استقراضی

‎ لازم به ذکر است در مدت زمان فروش استقراضی کلیه حق و حقوق مالک سهام به جز حق رای محفوظ خواهد ماند.

فروش استقراضي يا Sell كردن به زبان ساده با یک مثال:

فرض كنيد دوست شما ١٠٠٠ دلار دارد كه گذاشته در گاو صندوق خانه و حالا حالاها قصد فروش آن را ندارد، حالا فرض كنيم كه شما نياز به پول پيدا مي‌كنيد يا فكر مي‌كنيد قيمت دلار در آينده نزديك پايين خواهد آمد.

پيش دوست خود رفته و دلارها را از او قرض مي‌گيريد و دوست شما به شما مي‌گويد:

“من كاري ندارم كه قيمت دلار بالا بره يا پايين بياد، ١٠٠٠ دلار بهت دادم تا دوماه ديگه (مدت زمان رو فرضي گفتم ) فرصت داري ١٠٠٠ دلار به من پس بدي”

شما به صرافي رفته و دلارها را فرضاً ١٤ هزار تومن مي‌فروشيد. حالا اگر فرضاً ٢ ماه بعد كه قصد داريد دلارهاي دوستتون رو خريده و بهش پس بديد قيمت دلار ١٦ تومن شده باشد شما به ازای هر دلار ٢ تومن ضرر كرده‌ايد و اگر دلار در اون زمان ١٢ تومن شده باشد، شما ٢ تومن سود كرده ايد!!

در اینجا شما بابت چيزي كه اصلاً نداشته‌ايد متحمل سود يا زيان شده‌ايد، و چون اين اتفاق حاصل استقراض بوده به اون فروش استقراضي گفته مي‌شود.

میزان ریسک سرمایه‌گذاری در فروش استقراضی چقدر است؟

با توجه به این‌که عدد صفر حداقل قیمت یک سهم محسوب می‌شود و حداکثری برای رشد قیمت سهمی وجود نخواهد داشت و ممکن است رشد سهمی ادامه‌دار باشد، پس ریسک این عمل به شدت بالاست و تنها معامله‌گران حرفه‌ای بازار می‌توانند از این روش سود کسب کنند.

فروش تعهدی چیست؟

با توجه به این‌که دریافت بهره در دین اسلام حرام است، به دلیل ربوی بودن فروش استقراضی و مشکلات شرعی ایجاد شده، تغییراتی در سازوکار فروش استقراضی ایجاد شده است. این تغییرات در قالب عقد وکالتنامه فی مابین مالک سهام و متقاضی است.

به این صورت که سرمایه‌گذار به وکالت از مالک سهام و با نام مالک، نسبت به فروش سهام مالک اقدام می‌کند. به این روش فروش تعهدی گفته می‌شود.

فروش تعهدی چیست؟

سازوکار فروش تعهدی چیست؟

در این روش همانند فروش استقراضی سهامدار تصمیم می‌گیرد تا کل یا بخشی از سهام خود را جهت انجام معاملات فروش تعهدی در اختیار افراد متقاضی قرار دهد. پس از مراجعه به کارگزاری و عقد قرارداد با کارگزار، نوع و تعداد سهام، نرخ تشویقی و دروه تنفس توسط مالک در سامانه تامین ثبت می‌شود.
متقاضیان پس از مراجعه به کارگزاری و عقد قرارداد با کارگزار، در سامانه معاملات بر خط سهام مد نظر را انتخاب کرده و پس از واریز وجه تضمین به حساب کارگزار، نسبت به فروش تعهدی سهم اقدام می‌کند.

در این روش نیز همانند فروش استقراضی در طی مدت پول ماحصل از فروش سهم نزد مالک محفوظ می‌شود و مالک حق برداشت پول را ندارد و باید در روشی از پیش تعیین شده مانند سپرده‌های بانکی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری با سود ثابت و یا اوراق با درآمد ثابت و… سرمایه‌گذاری و از سود دریافتی آن استفاده کند. البته اگر مالک تمایل داشته باشد می‌تواند مبلغی از سود خود را به مالک به عنوان مبلغ تشویقی پرداخت کند.

پس از سررسید زمان و یا خواست خود متقاضی یا مالک، متقاضی باید همان تعداد سهام را به مالک باز گرداند. البته اگر مالک پیش از موعد درخواست سهام خود را داشته باشد، پس از سپری شدن دوره تنفس که در ابتدا مشخص شده است، سهام به مالک بازگردانده می‌شود.
در این روش هم مانند فروش استقراضی اگر پیش‌بینی متقاضی محقق شود و قیمت سهام در زمان سررسید کاهش یابد، متقاضی سود خواهد کرد و در غیر اینصورت زیان می‌کند.

فروش تعهدی چقدر ریسک دارد؟

به همان میزان که ریسک خرید اعتباری بالاست، فروش تعهدی نیز همانند فروش استقراضی به عنوان نقطه مقابل آن نیز از ریسک بالایی برخوردار است.

فروش استقراضی یکی از ابزارهای مالی مهم در بورس‌های جهانی است که با استفاده از آن، می‌توان در شرایطی که انتظار افت قیمت سهم وجود دارد نیز سود کسب کرد. در حالی جای خالی این ابزار در بازار سرمایه ایران به‌خوبی مشهود بود که طبق وعده‌های سیاست‌گذاران بازار سرمایه، قرار است از چهارم اسفندماه سال جاری شاهد اجرای دستورالعمل فروش تعهدی اوراق بهادار در بورس و فرابورس باشیم. همچنین مقرر شده تا آغاز به‌کار این بازار با پنج نماد از پنج صنعت فعال در بازار سهام باشد که طبق صحبت‌های مطرح‌شده، این شرایط تا پایان سال حاکم است و از سال آینده به‌طور تدریجی به تعداد نمادها افزوده خواهد شد.

سازوکار معاملات تعهدی

نگار نظری رئیس اداره عملیات بازار ابزارهای نوین بورس تهران شرکت بورس اوراق بهادار تهران مطابق رسالت دیرین خود و در راستای افزایش کارآیی بازار و رفع نیاز فعالان و سرمایه‌گذاران همواره در حال بررسی، طراحی و ایجاد ابزارهای جدید مالی و ساز و کار‌های جدید معاملاتی است. در این راستا با هدف افزایش نقدشوندگی، گردش بهینه و موثر منابع مالی موجود در بازار سرمایه و در راستای تاثیرگذاری و ارتقای حداکثری متغیرهای کلان اقتصادی، اقدام به بررسی و طراحی سازوکار فروش تعهدی کرده است.

فروش تعهدی در دنیا که با عنوان فروش استقراضی (Short Selling) شناخته می‌شود، روشی است که در آن فروشنده مطابق با قرارداد فروش تعهدی، به وکالت از مالک اوراق بهادار نسبت به فروش اوراق بهادار در بورس اقدام می‌کند. در مدل متعارف جهانی، رابطه بین فروشنده و مالک اوراق بهادار به شکل استقراض تعریف می‌شود؛ به‌طوری‌که فروشنده با قرض کردن اوراق بهادار از مالک و پرداخت بهره از پیش تعیین‌شده، به فروش اوراق بهادار در بازار اقدام کرده و در هر زمان حسب درخواست مالک یا به تشخیص خود نسبت به بازخرید و عودت اوراق بهادار اقدام می‌‌کند.

در این راستا سرمایه‌گذاران با پیش‌بینی کاهش قیمت اوراق بهادار در آینده و از طریق سازوکار فروش استقراضی، اقدام به استقراض اوراق بهادار و فروش آن در بازار می‌‌کنند. به‌ طوری‌که اگر قیمت اوراق بهادار مطابق انتظار سرمایه‌گذار کاهش یابد، سرمایه‌گذار با خرید مجدد اوراق بهادار مذکور به قیمت کمتر و تحویل آن به مالک (قرض دهنده) اولیه، از اختلاف قیمت خرید و فروش سود کسب می‌کند. از دیگر مزایای فروش استقراضی می‌توان به پوشش ریسک و افزایش نقد شوندگی بازار نیز اشاره کرد.

با توجه به مشکلات فقهی روش متعارف جهانی و به‌منظور ایجاد روشی مشابه فروش استقراضی که مطابق با اصول شرعی و فقهی باشد، پیش از این دو الگو، یکی مبتنی‌بر قرارداد سلف و دیگری مبتنی‌بر قرارداد اختیارمعامله به ترتیب در سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۷ به تایید کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار رسیده‌ است. در روش اول که مبتنی‌بر دو عقد بیع و سلف است، ابتدا مالک اوراق بهادار خود را با قیمت روز به صورت نقد به فروشنده استقراضی می‌فروشد، سپس همان مقدار از اوراق بهادار مشابه را به صورت سلف (برای مثال سه‌ماهه) از فروشنده استقراضی یا شخص دیگری خریداری می‌‌کند. در این روش قیمت قرارداد سلف به صورتی تعیین می‌شود تا سود تقسیمی مورد انتظار و همچنین مبلغی به‌عنوان جایگزین بهره، برای مالک در نظر گرفته شود. همچنین به‌منظور پیشگیری از شبهه بین‌العینه، بیع سلف در بیع اول شرط نمی‌شود و مالک مجاز است در هر زمان نسبت به خرید قرارداد سلف و فروش نقد اوراق بهادار پایه آن اقدام کند.

با توجه به اینکه فروشنده استقراضی می‌تواند قرارداد سلف را به شخص دیگری بفروشد و اوراق بهادار پایه را از شخص دیگری به صورت نقد خریداری کند، حضور شخص سوم و همزمانی انجام معاملات، پیچیدگی این الگو و همچنین عملیاتی شدن آن را دشوار می‌کرد. درخصوص راهکار مبتنی‌بر قرارداد اختیارمعامله، ابتدا باید انتقال مالکیت از دارنده اوراق (معادل قرض‌دهنده در رویکرد خارجی فرآیند فروش استقراضی) به متقاضی فروش استقراضی انجام شده (معامله اول) و سپس فروشنده استقراضی نسبت به فروش اوراق بهادار در بازار عادی اقدام کند که در ادامه به مشکلات پیاده‌سازی این روش‌ اشاره می‌شود:

احتمال عدم انجام فروش استقراضی پس از انتقال مالکیت

در این روش، انتقال مالکیت از دارنده اوراق بهادار به متقاضی فروش استقراضی در یک بازار جداگانه به نام بازار تامین انجام می‌شود و سپس فروشنده استقراضی در بازار عادی، اوراق بهادار منتقل‌شده را به فروش می‌رساند. به‌دلیل تفکیک دو بازار، ممکن است به‌‌رغم انجام معامله اول، معامله دوم صورت نگرفته و بنابراین لازم باشد معامله اول نیز مورد تایید قرار نگیرد. این موضوع علاوه‌بر ایجاد عدم اطمینان برای سرمایه‌گذاران در بلندمدت، مشکلات فنی و کسب‌و‌کاری فراوانی به همراه خواهد داشت.

ریسک نوسان قیمت دارایی در فاصله معامله بین بازار تامین و بازار عادی

به‌دلیل جدا بودن دو بازار تامین و عادی، احتمال نوسان قیمت در مدت زمان بین معامله اول و دوم وجود دارد و سرمایه‌گذار را با ریسک نوسان قیمت مواجه می‌سازد که این موضوع می‌تواند به جذابیت و درنتیجه عمق این بازار صدماتی جدی وارد کند.

افزایش هزینه‌های معاملاتی

لزوم انجام چند معامله در این روش، موجب افزایش هزینه‌های معاملاتی اعم از کارمزد و مالیات شده که خود از جذابیت فروش استقراضی خواهد کاست.

با توجه به محدودیت‌های ذکرشده، طرح جدیدی که نیازمند انتقال مالکیت بین دارنده ورقه بهادار و متقاضی فروش استقراضی نباشد، در دستور کار بورس تهران قرار گرفت. در راهکار جایگزین که مبتنی‌بر عقد وکالت است و با نام فروش تعهدی در تاریخ ۱۱اردیبهشت‌ماه سال جاری در کمیته فقهی سازمان بورس تصویب شده است، متقاضی فروش استقراضی به وکالت از مالک اوراق بهادار و به نام او، به فروش اوراق بهادار مشخصی اقدام کرده و موظف است در زمان مشخص (در سررسید) یا به درخواست مالک یا به تشخیص خود (اختیار) تا سررسید، اوراق بهادار فروخته شده را به نام مالک بازخرید کند. مالکان اوراق بهادار که تمایل دارند اوراق تحت مالکیت خود را برای انجام معاملات فروش تعهدی در اختیار سایر فعالان بازار قرار دهند، نوع و تعداد ورقه بهادار را در بازار تامین اعلام می‌کند.

متقاضیان نیز به واسطه کارگزار خود، از اوراق بهادار موجود برای انجام معاملات فروش تعهدی آگاهی پیدا می‌کنند. ثبت مشخصات اوراق بهادار برای فروش تعهدی در سامانه تامین توسط مالک اوراق بهادار و ثبت‌سفارش فروش تعهدی توسط متقاضی، به منزله قبول مفاد قرارداد فروش تعهدی خواهد بود. همچنین در راستای پوشش ریسک مربوط به تعهدات این دسته از معاملات، متقاضی موظف است وجه تضمین اولیه‌ای مطابق اطلاعیه بورس نزد کارگزار قرار ‌دهد که این مقدار، متناسب با تغییرات قیمت اوراق بهادار مبنای فروش تعهدی در پایان هر روز و به‌صورت روزانه تعدیل می‌شود. همچنین وجه حاصل از فروش تعهدی اوراق متعلق به مالک است، اما حق برداشت مبلغ مذکور را ندارد و صرفا می‌تواند این مبلغ را به نفع خود سرمایه‌گذاری کند. براساس دستورالعمل «معاملات فروش تعهدی در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران» مصوب خردادماه سال ۹۸، دو گزینه سپرده بانکی و ETFهای بادرآمد ثابت، برای سرمایه‌گذاری وجوه حاصل از فروش تعهدی مجاز شمرده شدند. همچنین به‌منظور افزایش جذابیت معاملات فروش تعهدی، مطابق دستورالعمل مربوطه مالک می‌تواند مبلغی را در قالب نرخ تشویقی به متقاضی فروش استقراضی پرداخت کند. نرخ تشویقی درصدی از مبلغ حاصل از فروش تعهدی است. بنابر مکانیزم طراحی‌شده، در صورت درخواست مالک یا بنابر تمایل متقاضی تا سررسید امکان بازخرید اوراق و عودت آن به مالک وجود دارد. همانند فروش تعهدی، بازخرید اوراق (به منظور تحویل به مالک)، به نام خود مالک و توسط متقاضی انجام می‌‌شود. منابع لازم برای تامین خرید مذکور ابتدا از محل وجوه حاصل از فروش تعهدی اوراق تامین می‌شود و در صورت عدم کفایت، از حساب وجه تضمین متقاضی برداشت صورت می‌گیرد. چنانچه باز هم مبلغ مذکور کافی نباشد، متقاضی موظف است نسبت به تامین مابقی آن اقدام کند. برخلاف مدل متعارف فروش استقراضی که بدون سررسید است، در روش فروش تعهدی، یک سررسید مشخص، تعیین و در مشخصات قرارداد توسط بورس اعلام می‌شود. لازم به ذکر است سررسید تعیین شده به صورت تعداد روزهای تقویمی یا معاملاتی تعریف می‌شود؛ به این معنی که اگر سرمایه‌گذار به طور مثال در تاریخ ۰۱/ ۰۸/ ۱۳۹۸ اقدام به فروش تعهدی کند و سررسید تعیین شده، معادل ۳۰ روز تقویمی باشد، تاریخ سررسید قرارداد وی ۳۰/ ۰۸/ ۱۳۹۸ خواهد بود یا اگر شخص دیگری در تاریخ ۰۲/ ۰۸/ ۱۳۹۸ نسبت به فروش تعهدی اقدام کند، سررسید قرارداد وی ۰۱/ ۰۹/ ۱۳۹۸ تعیین می‌شود.

سررسید قرارداد

نکته مهم دیگر مربوط به سررسید قرارداد است. در سررسید باید تمامی قراردادهای مربوطه تسویه نهایی شوند.

مطابق دستورالعمل و براساس زمان‌بندی تسویه نهایی اعلامی در مشخصات قرارداد، ابتدا به متقاضی اجازه خرید اوراق بهادار موضوع قرارداد داده می‌شود و در صورت عدم اجرای تعهدات، کارگزار متقاضی ملزم به خرید اوراق به نام مالک است. بنابراین نقش کارگزاران در زمان تسویه نهایی قرارداد فروش تعهدی بسیار حائز اهمیت است.

معاملات تنها از طریق سامانه برخط کارگزاران

لازم به ذکر است که مطابق مفاد دستورالعمل فعلی، انجام معاملات فروش تعهدی صرفا از طریق سامانه برخط کارگزاران امکان‌پذیر خواهد بود. بنابراین به‌منظور رفع ابهامات شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات برخط (OMS) به‌عنوان تهیه‌کنندگان زیرساخت‌های فنی مورد نیاز، مستندات رویه‌ اجرایی معاملات مذکور نیز توسط شرکت بورس تهران تهیه شده و در اختیار آنها قرار گرفته ‌است.

شرکت بورس اوراق بهادار تهران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین پیشگامان معرفی ابزارهای نوین مالی در بازار سرمایه ایران، همواره درصدد افزایش کارآیی بازار از طریق معرفی ابزارها و مکانیزم‌های جدید معاملاتی برآمده تا پاسخگوی نیازهای فعالان بازار باشد و مشارکت حداکثری سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه و نهایتا اقتصاد کشور را رقم زند و درآینده نیز این مسیر با جدیت هر چه بیشتر ادامه خواهد یافت.